AN NINH CON NGƯỜI TRONG BỐI CẢNH BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU TOÀN CẦU
Mô tả chi tiết
AN NINH CON NGƯỜI TRONG BỐI
CẢNH BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU
TOÀN CẦU
Trịnh Thị Kim Ngọc
Viện Nghiên cứu Con người, Viện KHXH Việt Nam
Đặt vấn đề
Chưa
bao giờ vấn đề an ninh con người lại được đặt ra cấp thiết với một diện rộng
trên quy mô toàn cầu như hiện nay, khi những biến động lớn đang diễn ra trong
thời gian đây trong nhiều lĩnh vực: khí hậu, năng lượng, tài chính hay sắc tộc
tôn giáo…., đã làm thay đổi về cơ bản diện mạo các nền kinh tế trên thế giới,
kéo theo nhiều vấn đề xã hội nghiêm trọng. Đặc biệt, chúng ta đang đứng trước
thềm của Hội nghị Thượng đỉnh về biến đổi
khí hậu (BĐKH) tại Copenhagen (Đan Mạch) trong tình
huống hết sức khẩn cấp, thì mối quan tâm lớn nhất của loài người lúc này
đều được tập trung vào sự nỗ lực ứng phó của các quốc gia trước những tác động dài
lâu của nó. Báo cáo Phát triển con người 2007/2008 có nhan đề: Cuộc chiến chống biến đổi khí hậu trong một
thế giới ngăn cách, đã gọi BĐKH là một “kẻ hủy diệt dấu mặt” đang tiềm ẩn những
“hiểm họa song trùng” đe dọa an ninh con người và sự tồn vong của các nền văn
minh trên thế giới trong cả hiện tại và tương lai.
I. Biến đổi khí hậu trong mối quan hệ với an ninh con
người
Con
người là một phần của hệ sinh thái và phụ thuộc vào đó bởi những lợi ích mà nó
đem lại như thức ăn, nước uống và nguyên liệu phục vụ cho cuộc sống. Chính vì
vậy, từ hàng ngàn năm nay, sự ràng buộc hữu cơ của con người với môi sinh đã
được coi là mối quan hệ mang tính bản chất. Mỗi thay đổi của tự nhiên dù là nhỏ
và diễn ra chậm chạp đến đâu, đều gây ảnh hưởng tới đời sống và sức khỏe con
người. Ngược lại, nếu con người không có những cách ứng xử tôn trọng tự nhiên,
thì cái giá phải trả có thể sẽ khôn lường. Nhiều nền văn minh cổ đại giàu giá
trị, như: văn minh sông Ấn, thành Troy, văn hóa Harappa, Vương quốc Maya hay Đảo Easter
trên Thái Bình Dương…. đã đột ngột biến mất trước sự giận dữ của thiên
nhiên, giờ đã trở thành những một bài học sâu sắc cho loài người về sự phụ
thuộc lẫn nhau về sinh thái và khả năng quản lý sự phụ thuộc đó của con người. Chính
vì vậy, có thể khẳng định rằng, không ở đâu, trong mối quan hệ nào lại tồn tại
sự tác động tương hỗ và phụ thuộc lẫn nhau sâu sắc như trong mối quan hệ giữa
con người và môi sinh. Trước những nguy cơ của BĐKH hiện nay thì an ninh con
người đang bị đe dọa trên quy mô toàn thế giới.
1.
Biến đổi khí hậu thách thức lớn nhất của nhân loại trong thế kỷ
XXI
BĐKH là hiện tượng nóng lên của bề mặt trái đất do nồng độ các khí nhà kính
(CO2, CH4, Nox, CFC) trong khí quyển
gia tăng, gây ra suy thoái
môi trường và làm tăng mực nước biển[1]. Việc
bầu khí quyển trái đất nóng lên đã làm băng
tan nhanh từ hai cực của trái đất hay từ các đỉnh núi cao và làm nước biển dâng
cao cũng như thay đổi mọi
chế độ thời tiết: mức nước biển dâng gây xói lở và
chìm ngập các vùng đất thấp ven biển,
thu hẹp dần diện tích lục địa, nhấn chìm nhiều quốc đảo, cướp
đi quê hương bản quán, nhà cửa và tài sản của con người; bão lụt,
lốc xoáy, sóng thần và triều cường gia tăng ở khắp các vùng ven biển,
trong khi sa mạc hoá
lại tăng cường ở những vùng nằm sâu trong lục địa
gây ra những thách thức nghiêm trong cho hoạt động nông nghiệp và lâm nghiệp; dịch
bệnh ở người và vật đều gia tăng do nóng và độ ẩm tăng, các bệnh nhiệt đới lan tràn
cả tới các vùng có vĩ độ cao
đe dọa cuộc sống con người. Sự nóng lên toàn
cầu đã trở thành
một vấn đề môi trường đáng
quan tâm và những nguy cơ của BĐKH ngày càng trở nên nghiêm trọng. BĐKH
đã được đặt ra như một chủ đề cấp bách hàng đầu của thế giới vào năm 2007 – năm
LHQ gọi là "Năm khí hậu"
toàn cầu nhằm hướng các quốc gia cùng nỗ lực xây dựng kế hoạch ứng phó.
2. Dự báo của các học giả quốc tế về những nguy cơ và
nguyên nhân của BĐKH
Các số
liệu đo đạc trong nghiên cứu của Ủy Ban liên chính phủ về BĐKH (IPCC) báo cáo
tại Hội nghị
Công
bố của Viện Nghiên cứu vũ trụ Goddard khẳng định, tốc độ băng tan nhanh hơn dự
báo của các nhà khoa học và không có khả năng phục hồi. Thập kỷ 70-80 tốc độ
băng tan trung bình chỉ khoảng 0,15%. Tốc độ băng tan chảy ở Greenland trong 1 thập kỷ
qua đã tăng gấp 3 lần so với lương tan
chảy ở những
năm đầu 1990. Còn quan sát từ vệ tinh của
nhón nghiên cứu, đứng đầu là Giáo sư Jonathan Bamber (đại học Bristol, Anh, cho
thấy: mỗi năm có thêm hơn 273 tỷ tấn nước từ Greenland được đổ ra các đại
dương, khiến mực nước biển hàng năm tăng ít nhất là 1mm. Nếu toàn bộ 2,5 triệu
tỷ tấn băng ở Greenland tan chảy hết, thì mức nước biển sẽ tăng thêm 7m. Dự
báo, với mức nước biển dâng như hiện nay, có thể nhiều vùng ven biển sẽ biến
mất trong vòng 5 năm tới. Khoảng 1,2 tỷ người sống ở các vùng ven biển trên thế
giới có thể bị mất nhà cửa do mực nước biển dâng[3].
Nếu băng hà ở Nam cực cũng vẫn tiếp tục diễn
ra với tộc độ như hiện nay, thì mực nước biển có thể sẽ dâng hơn mức dự báo
hiện nay chừng 5m vào vài thập kỷ sau 2100, nhấn chìm phần lớn Bangladesh, Ai
cập và London cùng nhiều khu vực khác, trong đó có một phần lãnh thổ của Việt
Nam[4]. Nếu nhiệt độ Trái đất
tiếp tục tăng, dự báo tới năm 2070 băng hà vĩnh cửu sẽ hoàn toàn tan thành nước
và tàu thuyền có thể neo đậu ngay trên Bắc cực. Băng hà biến mất đồng nghĩa với
việc Trái đất mất đi một tấm gương khổng lồ phản chiếu ánh sáng trở lại không
trung, khiến cho nó phải tiếp nhận nhiều nhiệt lượng hơn từ Mặt trời và làm cho
nhiệt độ bầu khí quyển tiếp tục tăng, trở thành mối đe doạ khẩn cấp đối với an
ninh và sự thịnh vượng của Trái đất.
Các học giả quốc tế đã nhất trí khẳng định
rằng: Trái đất đang dần nóng lên – đây là
hiện tượng không thể tránh khỏi và không thể đảo ngược. Tuy nhiên, khi bàn
về nguyên nhân của BĐKH và những dự báo cho tương lai thì vẫn còn có những luận
giải khác nhau:
1) Loại ý kiến thứ nhất được đại đa số các nhà khoa học thống nhất về mối quan hệ
giữa việc gia tăng nhiệt độ bề mặt địa cầu với việc gia tăng hàm lượng các khí thải
nhà kính, trong đó có tới 66% là CO2 , là do hoạt động kinh tế-xã
hội của con người: do đốt các nhiên liệu hóa
thạch phục vụ sản
xuất và giao thông, công nghiệp hóa quá nóng trongthế kỷ Đại công
nghiệp, tăng dân số quá nhanh ở các nước châu Phi và Nam Á, khai thác cạn kiệt
tài nguyên, đặc biệt là nạn phá rừng và các hệ sinh thái biển)… Nguyên nhân này được tính về mức chịu trách nhiệm về tình
trạng báo động của nhiệt độ bề mặt trái đất từ 90 đến 99%.
2)
Loại ý kiến thứ hai, mặc dù cũng có nhiều bằng chứng khoa
học nhưng ít được tán thành hơn, một mặt, họ vẫn thừa nhận sự gia tăng nhiệt độ
bề mặt trái đất là do hiệu ứng nhà kính, mặt khác, họ lại cho rằng mức độ tác
động của các khí thải nhân tạo do việc tăng trưởng kinh tế không quá trầm trọng
như hiện nay. Nhiều bằng chứng của khoa
học trái đất đã chỉ ra rằng, Trái đất nóng lên và lạnh đi là một hiện tượng tự
nhiên có tính chu kỳ đã từng xảy ra trong sự hình thành trái đất, tạo nên những
kỷ băng hà và kỷ băng gian hàng triệu năm trong lịch sử cùng với những hiện tượng
biển tiến và biển lùi (biển thoái)[5].
Bằng chứng trên cũng đã góp phần làm sáng tỏ được sự tồn tại của hàng đống vỏ
sò lớn được các nhà khảo cổ Pháp tìm thấy trên các đỉnh núi miền Trung, thuộc
Nghệ An, Hà Tĩnh. Hiện tượng đó được giải thích rằng, cũng đã có thời kỳ biển
tiến trong lịch sử, khi nước biển đã rất dâng cao đến tận các dãy núi cao dọc biên
giới Việt – Lào. Những người Việt cổ đã từng sinh sống bằng các loại hải sản và
để lại những đống vỏ sò lớn trên đỉnh núi[6].
Giai đoạn hiện nay cũng đang nằm trong chu kỳ ấm lên của Trái đất. Mặc dù có
những bằng chứng, tuy nhiên, lấy chu kỳ vận động tự nhiên để giải thích cho
hiện tượng gia tăng mạnh nhiệt độ khí quyển như hiện nay thể hiện tính thuyết
phục chưa cao.
3. Những đối thoại quốc tế xoay quanh chủ đề BĐKH
Loài người đang đứng
trước một tình thế hết sức khẩn cấp, khi “điểm tràn” – danh
giới giữa an toàn và hiểm họa đang đến gần. Nhìn lại 30 năm qua, khi những biểu
hiện cực đoan đầu tiên của BĐKH xuất hiện và đã được cảnh báo. Tuy nhiên, các
vấn đề của BĐKH dường như đã bị giới lãnh
đạo quốc tế lãng quên. Họ dường như coi sự thay đổi trong hệ thống khí hậu toàn
cầu đang thầm lặng diễn ra, thuần túy là vấn đề của môi trường. Những nguy cơ
của BĐKH không được giới báo chí trên thế giới cảnh báo qua các chiến dịch truyền thông rộng rãi như các kỳ tranh cử hay ít ra là bằng các quảng
cáo tiếp thị…. Những tác động của BĐKH, do đó, cũng cứ lặng lẽ diễn ra,
nó cũng
không được đề cập tới trên
thị
trường tài chính
hay trong các kết quả đo lường về GDP của các quốc gia trên thế giới. Tại một số diễn đàn
quốc tế, Hội nghị thượng đỉnh Trái đất tổ chức tại Johansburg
(Nam Phi, 2002) với hơn 20.000 đại biểu tham dự, nhưng không ít đại biểu vẫn
hoài nghi về quyết tâm của các quốc gia trước các vấn đề Môi trường, đói nghèo và phát
triển.
Ngay cả khi, các nhà khí hậu quốc tế
đã đo được hiển nhiên sự gia tăng của nhiệt độ trong bầu khí quyển, đã cảnh báo
về hiểm họa đang đến gần, thì trong suốt 30 năm nay tại hàng loạt các diễn đàn
quốc tế, các cuộc tranh cãi của giới chính khách, đại diện cho các quốc gia phát
triển vẫn còn đang tiếp diễn về trách nhiệm trước những “dấu chân cac-bon” quá
sâu của mình, bằng cách cam kết cắt giảm khí thải và hỗ trợ các nước đang phát
triển dưới hình thức chuyển giao công nghệ và xuất khẩu cacbon.
Mặt khác, các nhà khoa học môi
trường đã cảnh báo về hiện tượng suy thoái môi trường và bão lụt gia tăng là do
sự bùng nổ dân số tại các nước đang phát triển ở châu Phi và Nam Á và nạn phá
rừng nghiêm trọng ở đó, đã làm mất diện tích rừng với tốc độ 5%/ thập kỷ. Đại
diện các quốc gia đang phát triển ở châu Phi lại cực kỳ phản đối, mặc dù khoảng 1,3 tỷ dân số (gấp đôi so với cách đây
40 năm) người dân châu Phi đang phải sống trên những khu vực khô cằn, đầm lầy,
rừng thoái hóa… thiếu lương thực và thiếu nước, khiến họ đang phải lang thang
tìm nơi cư trú, hàng triệu trong họ đang chết đói và chết khát hàng năm. Bởi họ
cho rằng, sẽ là bất công bằng nếu đổ trách nhiệm gây ô nhiễm môi trường do việc
tăng dân số, tốc độ này dù có cao đến đâu cũng không thể so sánh với những ống
khói khổng lồ đang nhả khói ở các nước công nghiệp phát triển, khi thu nhập
trung bình của họ đang chênh lệch gấp 37 lần so với thu nhập của 20 nước nghèo ở
châu Phi. Sự bất công bằng còn thể hiện trong cam kết bất khả thi bởi người dân
châu Phi khó mà bảo tồn được nguồn tài nguyên trong hoàn cảnh đói khát… của họ như
hiện nay. Trong khi đó, các nước giàu chỉ cần thống nhất với biện pháp khiêm
tốn là cam kết cắt giảm khí thải theo Nghị định thư Kyoto?
Cũng đã 15 năm đã trôi qua kể từ khi Công ước
Khung của LHQ về BĐKH (UNFCCC) đã đề ra với những mục tiêu và hành động đa phương,
nhằm ổn định nồng độ các khí nhà kính trong khí
quyển để có thể đẩy lùi giới hạn nguy hiểm…, tuy
nhiên trên các diễn đàn thế giới sự đồng thuận vẫn diễn ra hết sức chậm chạp.
Những trận bão tố, lốc cuốn, lũ lụt, hạn hán…, cũng như
nhiều hiện tượng cực đoan khác của khí hậu ngày càng diễn ra khốc liệt và
thường xuyên hơn, hàng năm cướp đi sinh mạng của hàng triệu người trên thế
giới, đẩy hàng triệu người nghèo nhất các nước đang phát triển tới những thảm họa: đói khát, bệnh tật và vô gia cư bản quán…tới một đường cùng vô vọng [7].
Trên thực tế,
như một tất yếu không thể tránh khỏi,
BĐKH có khả năng khuynh đảo nhiều vùng rộng lớn trên địa cầu, nó cũng là hiểm
họa cả với các nước giàu. Vì vậy, nếu tất
cả các quốc gia trên thế giới không đồng lòng thống nhất các giải pháp ứng phó
và ngăn chặn kịp thời hiện tượng khí quyển nóng lên, thì toàn nhân loại đang
đứng trước hiểm họa khôn lường. Ngài Al Gore,
nguyên Phó Tổng thống
Những thách thức của BĐKH là vô cùng cấp bách, đặt ra cho toàn nhân loại
lúc này không phải để tranh cãi ai là thủ phạm chính của hiểm họa này, mà cần hướng
tới một mục tiêu cao hơn đó là việc đảm bảo các quyền cơ bản của con người: được
sống khỏe mạnh, được ăn no, được học hành và được mưu cầu hạnh phúc…. Để đảm
bảo được những quyền hiển nhiên đó, vấn đề an ninh con người phải được đặt ra
một cách nghiêm túc, cho dù có thể khác nhau về dân tộc, thể chế hay tôn giáo.
II. An
ninh con người trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu
Trước đây, khi nói đến
an ninh, theo truyền thống người ta nghĩ ngay đến vấn đề an ninh quốc gia và
chủ quyền lãnh thổ. An ninh phi truyền thống đang đề cập đến là một vấn đề mới
nổi lên, mang tính toàn cầu – gọi là an ninh con người (Human secuirity). Vấn
đề đã được đề cập toàn diện trong HDR (1994) của UNDP. Đây là một khái niệm
lớn, bao gồm 2 khía cạnh chính: 1) an
toàn trước các hiểm họa như đói khát, bệnh tật và sự áp bức; 2) con người được
bảo vệ trước những biến động bất thường, gây đổ vỡ, tổn thương hoặc có hại đối
với cuộc sống hằng ngày của họ, cho dù trong
gia đình hay tại cộng đồng[8].
Nếu
như, PTCN là việc mở rộng cơ hội lựa chọn của con người, thì An ninh con người (ANCN)
đồng nghĩa với việc người dân có thể thực hiện các lựa chọn đó một cách tự do
và an toàn; họ hoàn toàn có thể tin tưởng rằng những cơ hội mà họ có ngày hôm
nay sẽ không bị mất đi trong tương lai. Cựu Tổng Thư ký LHQ Kophi Annan đã từng
nhấn mạnh: ANCN không tách rời hòa bình,
an ninh và phát triển. Nó không chỉ đơn giản là tình trạng không có xung đột
bạo lực, mà còn bao gồm sựu bảo vệ nhân quyền, cách quản lý nhà nước hiệu quả,
cơ hội tiếp cận giáo dục và chăm sóc sức khỏe, bảo đảm mỗi cá nhân đều có nhiều
cơ hội lựa chọn để phát huy được hết năng lực sẵn có của mình [9].
Phù hợp với cách lý giải trên, UNDP xác định, 7 lĩnh vực cơ bản cấu thành ANCN,
đó là: 1) An ninh kinh tế; 2) ) An ninh lương thực;
3) ) An ninh sức khoẻ; 4) ) An ninh cá nhân; 5) ) An ninh môi
trường (hay an ninh sinh thái); 6) ) An ninh văn
hoá và cộng đồng; và 7) ) An ninh chính trị[10]. Trong trường hợp này, BĐKH không chỉ là vấn
đề của an ninh sinh thái, mà nó đe dọa cuộc sống con người về mọi mặt.
1. BĐKH đe dọa an ninh kinh tế
Những
hệ lụy của BĐKH với cường độ mạnh hơn và tần xuất thường xuyên hơn, đã trở
thành mối đe dọa lớn đến đời sống kinh tế của hàng triệu con người, đặc biệt,
là người nghèo ở các nước đang phát triển. Châu Phi là nơi vốn đã đông dân có
tới trên 1 tỷ người, bằng 1/5 dân số thế giới, BĐKH đã làm thay đổi quy luật thời tiết:
hạn hán khốc liệt kéo dài và bão lụt bất thường đã cướp đi nguồn thu
nhập và việc làm trên đất đai của người dân ở đây, đất khô nẻ, mùa màng thất bát khiến
hàng triệu dân lâm
vào cảnh thiếu đói, hàng triệu người khác trở thành những tỵ nạn
môi trường, bão lụt ập đến thường cuốn đi tất cả nhà cửa, tài sản
và lương thực của họ, khiến những người nghèo ở đây đã nghèo lại càng bị bần
cùng hóa. Đúng như HDR 2007/2008 đã nhận định: Nếu thế giới không giải quyết được vấn đề BĐKH thì 40% dân nghèo nhất trên thế giới - khoảng 2,6 tỷ người - sẽ đứng
trước một tương lai vô vọng[11].
